Ronde 1 (14.00 - 15.00)

• Liesbeth Mevissen
• Noortje Roussel
• Wineke Smid
• Linda Verhaak
• Topklas (Michel Nelwan & Renée Roelofs)

Ronde 2 (15.15 - 16.15)

• Dymphie in de Braek & Jeanette Dijkstra
• Joep Roeffen
• Frans Schalkwijk
• Albert Neeleman
• Topklas (Lieke Wijnhoven & Anne Buunk)

Liesbeth Mevissen

Seksualiteit en intimiteit bij mensen met een LVB: grenzen? Diagnostiek en behandeling als grenzen overschreden zijn.

Noortje Roussel

SEKS – praten over seks, kennis over complexe comorbiditeit en timing van interventies

Noortje Roussel is klinisch psycholoog, psychotherapeut en seksuoloog NVVS. Zij is werkzaam bij het Amsterdam UMC, locatie AMC, afdeling Seksuologie en Psychosomatische Obstetrie & Gynaecologie. Ze behandelt mensen met zeer complexe psychosomatische en seksuele problematiek. Noortje Roussel is tevens praktijkopleider, werkbegeleider, supervisor en docent.

Seksualiteit is voor vrijwel iedereen een belangrijk onderdeel van kwaliteit van leven. Seks is goed voor onze lichamelijke en geestelijke gezondheid, verbetert de kwaliteit van relaties en draagt -vooral als het gepaard gaat met empathie en affectie- bij aan ons levensgeluk. Het is belangrijk dat zorgverleners in staat zijn om seksualiteit van hun patiënten bespreekbaar te maken.

Wineke Smid

Onderbuik of Bovenkamer: Feiten en Fictie over de Behandeling van Zedendelinquenten

Dr. Wineke Smid is hoofd van de afdeling Onderzoek van De Forensische Zorgspecialisten en is gespecialiseerd in onderzoek naar seksueel delictgedrag. Ze verdeelt haar tijd tussen wetenschappelijk onderzoek, het ondersteunen van het primaire proces door middel van (risico)diagnostiek bij individuele patiënten en het geven van trainingen en presentaties aan diverse stakeholders in het forensisch veld. In 2014 promoveerde zij op nationaal onderzoek naar “Sex Offender Risk Assessment in the Netherlands”. Zij is medeoprichter van NL-ATSA, vereniging voor de preventie van zedendelicten. Momenteel houdt zij zich onder andere bezig met onderzoek naar het ontstaan van seksuele zelfregulatieproblemen en de mogelijkheden voor behandeling.

Linda Verhaak

Seksualiteit en cultuur

Linda Verhaak werkt als klinisch psycholoog en psychotherapeut bij Equator Foundation, ARQ. Zij is expertiseteamleider van het expertiseteam Seksueel Geweld, een multidisciplinair team dat diagnostiek en behandeling alsook wetenschappelijk onderzoek doet, voor slachtoffers van seksueel geweld en uitbuiting, waaronder slachtoffers van mensenhandel (m.n. gedwongen prostitutie) met migratie achtergrond. Linda is als therapeut betrokken bij de dagbehandeling en de polikliniek, waar zij werkt met patiënten met complexe PTSS, waarbij vaak naast recente traumatisering tevens vroegkinderlijke traumatisering een rol speelt. Daarnaast werkt ze voor War Trauma Foundation op projectbasis voor het geven van trainingen in low resource landen, zoals bijvoorbeeld in DR Congo, waar zij in 2018 twee trainingen gaf aan de psychologen van stichting Panzi, gericht op hulp voor slachtoffers van seksueel geweld door Dr Mukwege, Nobelprijs winnaar 2018.

Ze is Klinisch Psycholoog specialisatie Kind en Jeugd, cognitief gedragstherapeut en supervisor bij de Vereniging voor Gedragstherapie en Cognitieve Therapie (VGCT), senior schematherapeut, Narratieve Exposure Therapie (NET) therapeut en EMDR therapeut bij de Vereniging EMDR Nederland (VEN) en traumatherapeut NtVP.

Seksualiteit zoals deze wordt beleefd binnen verschillende Afrikaanse culturen en de impact van schending van seksuele integriteit op de sociale context. Normale seksualiteit, prostitutie, mensenhandel en seks als wapen in oorlog passeren de revue. De concepten taboo, schaamte/ schuld en sociaal isolement worden belicht. Gerefereerd zal worden naar relevant onderzoek.

Dymphie in de Braek & Jeanette Dijkstra

Seksualiteit en hersenletsel: de complexe interactie tussen medische, neuropsychologische en relationele factoren.

Dr. D. In de Braek werkt als Klinisch Neuropsycholoog in het MUMC+. Ze is werkzaam op de poli Psychiatrie en Psychologie en Seksuologie. 

Dr. J.B. Dijkstra werkt als klinisch neuropsycholoog in het MUMC+. Ze is werkzaam op de poli Psychiatrie en Psychologie en Seksuologie.

Ongeveer de helft van alle patiënten met hersenletsel rapporteert seksuele problemen. De problemen zijn vaak multicausaal van aard: medische, neuropsychologische en relationele factoren spelen hierbij een rol. We weten nog niet precies hoe groot het aandeel van deze afzonderlijke factoren is. Het onderwerp seksualiteit blijft nog altijd iets waar patient en behandelaar moeilijk over praten of het seksueel probleem wordt overschaduwd door andere emotionele en/of gedragsproblemen van de patiënt. Toch geeft het overgrote deel van patiënten aan dat ze graag professionele hulp willen bij hun seksuele problemen. Het is jammer dat er zo weinig aandacht is voor het onderwerp aangezien een gezonde seksualiteit kan zorgen voor een afname in mentale en fysieke spanning, een verhoogde pijndrempel, verbeterde slaap en een afname van de emotionele stress in de relatie.

Seksueel functioneren kan verder gezien worden als complexe informatieverwerking en vanwege de impact op het zelfbeeld, kwaliteit van leven, stemming en moeilijkheden met aanpassing aan de nieuwe (veelal ongewenste) situatie zou seksualiteit en intimiteit altijd een thema moeten zijn in de diagnostiek en behandeling van patiënten met hersenletsel. Maar hoe geef je hier vorm aan (waar liggen de grenzen? wat wel en wat niet?).

In deze workshop zullen we ingegaan op hoe je het thema seks bespreekbaar kunt maken en waar je tijdens de seksuele anamnese op moet letten. Er is aandacht voor casuïstiek en wordt praktische handvatten geboden bij het in kaart brengen van seksuele problematiek. Ook de invloed van cognitieve problematiek op het seksueel functioneren zal aan bod komen. Tenslotte is er ruimte voor het bespreken van de behandeling van seksuele problematiek bij hersenletsel patiënten.

Joep Roeffen

Genderdysforie en seksualiteitsbeleving gedurende de levensloop van transgenders.

Joep Roeffen is klinisch psycholoog en programmacoördinator van Genderteam Zuid Nederland, onderdeel van de Mutsaersstichting te Venlo en de Alliantiepartner Psychologen Praktijk OOG te Eindhoven. en heeft daarnaast een vrijgevestigde psychotherapiepraktijk Jeugd en Relatie Psychotherapie.

Genderdysforie heeft gedurende de verschillende levensfasen van kinderen en jongeren en volwassenen een impact op de seksualiteitsbeleving. De dysforie over de eigen lichaamsbeleving en de overtuiging om tot het andere geslacht te behoren werken door in een vrije beleving van seksualiteit. Van aanvang aan zit er bij veel genderkinderen om die reden een lading op seksualiteitsbeleving. Dit begint al bij de onschuldige vriendschappen die basisschoolkinderen met elkaar aangaan waarbij genderkinderen onzeker kunnen zijn om zich om te kleden voor het gymen, en loopt door in de puberteit als hun lichaam zich verder ontwikkelt in de voor hen vaak ongewenste richting. Een prettige seksualiteitsbeleving veronderstelt voor een kind een vrije omgang met het eigen lichaam wat voor genderkinderen vaak bemoeilijkt is. Maar uiteraard geldt dit ook voor volwassenen.

In deze workshop willen wij stilstaan bij wat genderdysforie kan betekenen in de verschillende levensfasen van genderkinderen en volwassenen.  Er is veel aandacht voor de diversiteit waarop genderdysforie zich voor kan doen, en ook hoe deze diversiteit doorwerkt in de seksualiteitsbeleving.

Frans Schalkwijk

Intimiteit, seksualiteit, schaamte en schuld

Dr. Frans Schalkwijk is werkzaam als vrijgevestigd psychoanalyticus/psychoanalytisch psychotherapeut, docent aan de opleidingen voor psychoanalytische psychotherapie en psychoanalyse en als forensisch rapporteur. Hij is supervisor bij de NPaV, NVPP en NVP. Hij publiceerde onder andere Onvolmaakt tevreden. Omgaan met je innerlijke criticus (2016) en Narcisme (2018). Tevens doet hij wetenschappelijk onderzoek naar schaamte en schuld. Website: www.fransschalkwijk.nl.

In eerste levensjaren is sensualiteit een bron van contact voor ouder en kind. Kusjes op babybilletjes, blazen op het buikje en oneindig veel kusjes. Die plezierige, onbelaste sensualiteit gaat over in een seksueel getinte beleving als zij wordt belast met schaamte. Samen in bad, maar ‘daar’ mag je niet aankomen. In ouder-kind observaties vond Peter Fonagy dat genitale sensaties het minst van alle lichamelijke ervaringen gespiegeld worden door de ouder en daardoor als ‘vreemd’ beleefd worden. Het zelf vervreemdt dan van de lichamelijke sensaties, zoals spreker Paul Verhaeghe vanochtend heeft betoogd. De (lichamelijke) ervaring wordt dan wezensvreemd en vatbaar voor schaamte en schuld, afgewezen of afgekeurd. Jongeren beschrijven soms helder hoe intimiteit en seksualiteit losgekoppeld zijn als ze het hebben over ‘seksen’ of ‘iemand neuken/door iemand geneukt worden.’

Als in de loop van de kinderontwikkeling het vermogen tot symboliseren ontwikkelt, kunnen verbeelding, fantasie en droombeeld genitale ervaringen opwekken, die dan belast worden. Het is ook mogelijk dat andersom, genitale ervaringen, die zich nu eenmaal altijd aandienen, leiden tot verbeelding, fantasieën en droombeelden. Het samenspel van intimiteit, seksualiteit, verbeelding en fantasie in de kleuter en in de latere volwassene gaat vaak gepaard met de ervaring van zelfbewuste emoties als schaamte, schuld of trots. Want onvermijdelijk komt de verbinding met het zelf in zicht als intimiteit en seksualiteit actueel worden in de vraag: ‘Wie ben ik, als ik intieme of seksuele gevoelens heb?’  

Als in therapie het onderwerp seksualiteit ter sprake komt, doet de therapeut er goed aan de focus van de patiënt te richten op ‘Wie ben ik en wat ervaar ik?’, meer dan op ‘Hoe doe ik het?’ De aandacht wordt dan gericht op het mogelijke spanningsveld tussen verlangen naar intimiteit en angst daarvoor, die verward wordt met verlangen naar seksualiteit en op hoe intieme (lichamelijke) ervaringen door angst, schuld en schaamte de (meer vrijelijke) beleving en fantasie blokkeren. Onvermijdelijkerwijs komen dan ook momenten aan de orde waarop ervaringen uit het verleden belemmerend of zelfs beschadigend zijn geweest. 

Albert Neeleman

Lust en liefde op leeftijd. Over seksualiteit in het senium.

Albert Neeleman is klinisch psycholoog, psychotherapeut en seksuoloog. Hij is werkzaam als systeemtherapeut/supervisor bij het Amsterdams Instituut voor Gezins- en Relatietherapie. Hij heeft diverse publicaties over seks en levensloop verzorgd.

Topklas presenteert

In beide rondes van de parallelsessies presenteert ook de Topklas van de RINO Groep. In ronde 1 spreken Michel Nelwan en Renée Roelofs en in ronde 2 zijn Lieke Wijnhoven en Anne Buunk aan het woord. Meer informatie over de Topklas van de RINO Groep vindt u hier.

Ronde 1 (14.00 - 15.00)

Michel Nelwan
gios KNP

De klinische neuropsychologie van rekenvaardigheid

Vergeleken met de leesvaardigheid heeft het rekenen in de basisschoolperiode nog een inhaalslag te maken wat betreft wetenschappelijke aandacht. Ook in belangrijke handboeken waarin de kinderneuropsychologie wordt uiteengezet, wordt de rekenvaardigheid niet als apart onderdeel besproken. Dat heeft vooral een technische achtergrond: de ontwikkeling van het rekenen is complex. Voor de kinderen die kampen met rekenstoornissen en professionals die zich bezighouden met deze kinderen is het van groot belang dat er meer kennis beschikbaar komt. De laatste jaren wordt deze kennis druppelsgewijs aangeleverd vanuit diverse onderzoeksvelden en -paradigma’s. Integratie van deze kennis en consensus over sleutelonderwerpen is er echter nog niet voldoende. In deze presentatie wordt in kort bestek een overzicht gegeven van de belangrijkste cognitieve componenten in de ontwikkeling van rekenvaardigheid. Daarnaast wordt met behulp van zowel een theoretische studie als interventieonderzoek duidelijk gemaakt dat het waarschijnlijk is dat in verschillende ontwikkelingsfases ook verschillende uitdagingen liggen in de diagnostiek en behandeling van rekenstoornissen.

Renée Roelofs
Vincent van Gogh voor GGZ, PioG

Een klinisch neuropsychologisch perspectief op het noonansyndroom: op weg naar behandeling

Het noonansyndroom is een genetische aandoening, getypeerd door karakteristieke gelaatskenmerken, aangeboren hartaandoeningen en een geringe lengte, voorkomend bij 1 op de 1000 tot 2500 levendgeborenen. Ondanks dat het cognitieve profiel van deze doelgroep wordt gekenmerkt door grote heterogeniteit, lijken de informatieverwerkingsproblemen bij kinderen uitgebreider dan bij volwassen. Tot op heden is echter het cognitieve en psychopathologische profiel van volwassenen met het noonansyndroom onderbelicht gebleven en zijn er nog geen neuropsychologische behandelingen beschikbaar voor deze doelgroep. In deze presentatie zullen, aan de hand van literatuuronderzoek, longitudinale en gecontroleerde studies, de huidige inzichten betreffende het (sociaal-)cognitieve en psychopathologische profiel van patiënten met het noonansyndroom worden besproken, alsmede hoe op basis van deze bevindingen een noonansyndroom-specifieke sociaal-cognitieve behandelvorm werd ontwikkeld.

Ronde 2 (15.15 - 16.15)

Lieke Wijnhoven
GGZ Oost Brabant, PioG  

Prevalentie, risicofactoren en innovatieve behandeling van angstklachten bij kinderen met een autismespectrumstoornis.

Angstklachten komen veel voor bij kinderen met een autismespectrumstoornis (ASS). Er bestaat echter veel inconsistentie in studies die de prevalentie en risico factoren van angst bij kinderen met ASS onderzoeken. Er is daarom nader onderzoek gedaan naar de prevalentie en risico factoren van angstklachten bij kinderen met ASS in de leeftijd van 8-15 jaar die in zorg zijn bij de specialistische GGZ. Dit onderzoek liet zien dat meer dan 60% van de kinderen met ASS zelf rapporteerden minimaal subklinische angstklachten te hebben, terwijl hun ouders zelfs aangaven dat meer dan 80% van hun kinderen met ASS minimaal subklinische angst hadden. Er werd gevonden dat jongere kinderen en meisjes met ASS gemiddeld meer angstklachten hadden dan oudere kinderen en jongens met ASS. Vanwege de hoge prevalentie van angst is het belangrijk dat er een geschikte en effectieve behandeling voor deze doelgroep geïmplementeerd wordt. Recent is er een video game ontwikkeld (‘Mindlight’) die gericht is op het behandelen van angstklachten bij kinderen en die ook effectief zou kunnen zijn voor kinderen met ASS. In een randomized controlled trial (RCT) is het effect van Mindlight op angstklachten van 122 kinderen met ASS in de leeftijd van 8-15 jaar binnen de specialistische GGZ onderzocht. De resultaten van deze studie lieten zien dat Mindlight significant effectiever was dan een controle game in het verminderen van angstklachten gerapporteerd door ouders, maar niet in het verminderen van angstklachten gerapporteerd door kinderen zelf. Gebaseerd op de ervaringen gedurende de RCT werd er verwacht dat een toevoeging van elementen van cognitieve gedragstherapie (CGT) het effect van Mindlight verder zou kunnen verbeteren. Deze hypothese werd getest in een multiple baseline studie met acht kinderen met ASS en angstklachten in de leeftijd van 8-12 jaar. Resultaten lieten zien dat Mindlight in combinatie met CGT een potentieel effectieve behandeling kan zijn voor kinderen met ASS en angst. Toekomstig onderzoek zal meer inzicht moeten geven in de individuele factoren die voorspellen welk type kinderen met ASS kan profiteren van welk type angstbehandeling.

Anne Buunk
gios KNP

De impact van de 'onzichtbare gevolgen' van een subarachnoïdale bloeding.

Patiënten die een subarachnoïdale bloeding (SAB) krijgen zijn relatief jong: gemiddeld tussen de 40 en 60 jaar. Wanneer deze patiënten op de lange termijn hun dagelijkse bezigheden weer proberen op te pakken, bemerkt een groot gedeelte dat dat niet gemakkelijk gaat. Bij een gedeelte van deze groep is er ‘vanaf de buitenkant’ niets te zien of merken, maar is er daadwerkelijk iets veranderd in vergelijking met vóór de bloeding. In de presentatie zullen deze ‘onzichtbare gevolgen’ op gebied van (neuro)psychologisch functioneren nader onder de loep genomen worden, met specifieke aandacht voor stoornissen in de sociale cognitie en de (verstrekkende) gevolgen van vermoeidheid.